Lực đẩy bứt phá từ thể chế kiến tạo

Nền tảng vững chắc từ thành tựu 80 năm

Từ một quốc gia nghèo, bị tàn phá bởi chiến tranh, Việt Nam đã vươn mình mạnh mẽ, trở thành một nền kinh tế năng động hàng đầu khu vực châu Á-Thái Bình Dương. Những thành tựu phát triển kinh tế-xã hội sau 80 năm khai sinh nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa (nay là Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam) không chỉ mang tính biểu tượng mà còn là cơ sở thực tiễn vững chắc cho khát vọng phát triển cao hơn trong giai đoạn tới.

Vào đầu thập niên 1990, Việt Nam còn là một nước thu nhập thấp với GDP bình quân đầu người dưới 400USD. Nhưng đến năm 2024, GDP Việt Nam đạt 476,3 tỷ USD, đứng thứ 33 thế giới, thu nhập bình quân đầu người đạt 4.700USD. Tốc độ tăng trưởng GDP trung bình của Việt Nam nằm trong nhóm cao nhất thế giới. Cùng với đó, Việt Nam trở thành một trong những nền kinh tế có độ mở lớn nhất toàn cầu. Việt Nam nằm trong nhóm các nền kinh tế thương mại hàng đầu thế giới. Việt Nam hiện là đối tác thương mại của hơn 200 quốc gia và vùng lãnh thổ, thành viên của 16 hiệp định thương mại tự do, bao gồm cả các Hiệp định thương mại tự do (FTA) thế hệ mới như Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) và Hiệp định thương mại tự do Việt Nam - Liên minh châu Âu (EVFTA).

Việt Nam cũng cải thiện đáng kể chất lượng cuộc sống và phát triển con người. Trong đó, tăng mạnh chỉ số phát triển con người (HDI), giảm tỷ lệ hộ nghèo xuống dưới 2% theo chuẩn nghèo đa chiều. Tuổi thọ trung bình đạt khoảng 74,5 tuổi, cao hơn mức trung bình toàn cầu. Giáo dục phổ cập ở bậc tiểu học và trung học cơ sở gần như đạt 100%.

Tuy nhiên, còn nhiều nút thắt cần tháo gỡ để bứt phá. Đằng sau bức tranh tăng trưởng ấn tượng là những điểm nghẽn phát triển vẫn chưa được giải quyết triệt để. Ba lực ép chiến lược đang đặt Việt Nam trước đòi hỏi cải cách thể chế quyết liệt hơn bao giờ hết: Bẫy thu nhập trung bình, tăng trưởng năng suất còn ở mức thấp và thiếu đổi mới sáng tạo. Điều này khiến Việt Nam có nguy cơ rơi vào “quỹ đạo trì trệ” như một số quốc gia trên thế giới. Bên cạnh đó là các vấn đề liên quan đến biến động địa chính trị và FDI (vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài) chất lượng cao; tái cấu trúc chuỗi cung ứng toàn cầu sau đại dịch và xung đột địa chính trị. Đây là thách thức nhưng cũng mở ra cơ hội lớn cho Việt Nam. Để thu hút FDI thế hệ mới, thể chế phải minh bạch, thực thi tốt, có khung ESG (môi trường, xã hội, quản trị) và năng lực điều tiết hiện đại. Chuyển dịch năng lượng và tài chính xanh cần được chú trọng. Biến đổi khí hậu đang gây thiệt hại không nhỏ cho kinh tế-xã hội. Trong khi, lĩnh vực năng lượng cần nguồn vốn đầu tư lớn nhưng ngân sách chỉ đáp ứng một phần. Việc thu hút được vốn tư nhân và quốc tế phụ thuộc rất lớn vào thể chế tài chính xanh và định giá carbon minh bạch.

Thể chế kiến tạo: Lựa chọn chiến lược không thể trì hoãn

Thể chế kiến tạo không đơn thuần là “sửa lỗi hệ thống”, mà là định hình lại vai trò Nhà nước trong phát triển. Theo đó: Chính phủ chuyển vai từ “quản lý” sang “thiết kế luật chơi”; thị trường vận hành công khai, minh bạch; doanh nghiệp là trung tâm sáng tạo; xã hội dân sự tham gia phản biện chính sách.

Ba trụ cột của thể chế kiến tạo bao gồm: Minh bạch, ổn định và có thể dự đoán, là điều kiện tiên quyết để thu hút đầu tư dài hạn, đặc biệt là trong các lĩnh vực công nghệ, năng lượng, hạ tầng. Linh hoạt và học hỏi thể chế hiện đại cần biết tiếp nhận phản hồi từ thực tiễn, có khả năng điều chỉnh chính sách nhanh. Dẫn dắt thị trường thay vì thay thế thị trường bằng mệnh lệnh hành chính. Cùng với đó, Nhà nước cần tập trung kiến tạo hạ tầng thể chế-từ quyền tài sản, luật hợp đồng, đến cơ sở dữ liệu mở và cạnh tranh công bằng.

Những đột phá thể chế cần ưu tiên trước hết là hoàn thiện thể chế thị trường hiện đại; phát triển thị trường đất đai, vốn, điện, carbon; gỡ bỏ giấy phép con, rào cản hành chính gây méo mó tín hiệu thị trường. Đối với cải cách tài khóa và đầu tư công, cần áp dụng phân bổ ngân sách theo đầu ra. Nghiên cứu thành lập Quỹ đầu tư tài sản tài chính quốc gia, giúp quản lý vốn nhà nước hiệu quả. Đồng thời, tách bạch vai trò chủ sở hữu-điều hành doanh nghiệp Nhà nước.

Để thúc đẩy đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, cần tăng cường đầu tư cho nghiên cứu phát triển (R&D) lên mức 1,5-2% GDP đến năm 2040; phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo (startup), dữ liệu mở, giáo dục số và hạ tầng kết nối toàn diện. Đặc biệt, chú trọng tài chính xanh và năng lượng sạch. Áp dụng ESG trong quản trị đầu tư công và doanh nghiệp nhà nước.