Từ phát hiện đến kiến nghị: Vai trò thanh tra trong tháo gỡ “điểm nghẽn” cơ chế, chính sách, pháp luật
Hoạt động thanh tra không chỉ nhằm phát hiện vi phạm, xử lý sai phạm, mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc nhận diện và kiến nghị khắc phục những bất cập của cơ chế, chính sách, pháp luật - những “điểm nghẽn” cản trở sự phát triển.
TS.Trần Văn Long, Phó Vụ trưởng Vụ Pháp chế (Thanh tra Chính phủ). Ảnh: Bảo Anh
Luật Thanh tra 2025 được ban hành nhằm thực hiện Kết luận số 127-KL/TW ngày 28/2/2025 của Bộ Chính trị, Ban Bí thư về triển khai nghiên cứu, đề xuất tiếp tục sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị; Kết luận số 134-KL/TW ngày 28/3/2025 của Bộ Chính trị, Ban Bí thư về Đề án sắp xếp hệ thống cơ quan thanh tra tinh, gọn, mạnh, hiệu năng, hiệu lực, hiệu quả. Các nội dung của Luật Thanh tra đã thể chế hoá chủ trương, chỉ đạo của Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư, Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ về tiếp tục đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị và về sắp xếp hệ thống cơ quan thanh tra. Đồng thời, kế thừa và đổi mới trong quá trình sắp xếp hệ thống cơ quan thanh tra theo hướng tập trung, thống nhất, tinh gọn về một đầu mối theo 2 cấp ở Trung ương và địa phương; khắc phục những bất cập, hạn chế, chồng chéo, trùng lặp trong tổ chức, hoạt động của các cơ quan thanh tra hiện nay...
Toàn cảnh buổi công bố Quyết định số 696 ngày 23/7/2025 của Thanh tra Chính phủ. Ảnh: T.T
Luật Thanh tra 2025 xác định rõ mục đích của hoạt động thanh tra nhằm phát hiện hạn chế, bất cập trong cơ chế quản lý, chính sách, pháp luật để kiến nghị với cơ quan Nhà nước có thẩm quyền giải pháp, biện pháp khắc phục; phòng ngừa, phát hiện và xử lý hành vi vi phạm pháp luật; giúp cơ quan, tổ chức, cá nhân thực hiện đúng quy định của pháp luật; phát huy nhân tố tích cực; góp phần kiểm soát quyền lực; nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động quản lý Nhà nước; bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân (Điều 3 Luật Thanh tra năm 2025).
Theo đó, việc phát hiện hạn chế, bất cập trong cơ chế quản lý, chính sách, pháp luật để kiến nghị với cơ quan Nhà nước có thẩm quyền giải pháp, biện pháp khắc phục là mục đích quan trọng, đầu tiên của hoạt động thanh tra, thể hiện vị trí, vai trò của công tác thanh tra đối với hoạt động quản lý, là công cụ quan trọng của quản lý, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý Nhà nước.
Cụ thể: (1) Mục đích đầu tiên của hoạt động thanh tra đó là việc hoàn thiện cơ chế, chính sách. Điều này cho thấy vai trò quan trọng của công tác thanh tra đối với quản lý Nhà nước không phải ở việc phát hiện và xử lý các hành vi vi phạm. Thực hiện tốt mục đích này, góp phần tạo dựng khuôn khổ pháp lý đầy đủ, hoàn thiện cho quản lý Nhà nước trên các mặt của đời sống xã hội. Từ đó hạn chế các hiện tượng lợi dụng kẽ hở của cơ chế, chính sách để tham nhũng, tiêu cực.
Tuy nhiên, từ góc độ lý thuyết đến thực tế, cần thay đổi từ nhận thức của người ra quyết định thanh tra khi chỉ đạo triển khai cuộc thanh tra, đến nhận thức của trưởng đoàn thanh tra khi xây dựng kế hoạch tiến hành một cuộc thanh tra và chỉ đạo triển khai thanh tra trực tiếp. Làm tốt công tác chỉ đạo triển khai cuộc thanh tra là cơ sở quan trọng cho việc phát hiện và kiến nghị khắc phục những sơ hở, bất cập của cơ chế, chính sách, pháp luật.
(2) Thứ hai, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý Nhà nước. Quản lý Nhà nước cơ bản gồm hoạch định, đưa ra các quyết định quản lý, cơ chế, chính sách; tổ chức thực hiện; thanh tra, kiểm tra… Do đó, hoạt động thanh tra là bước quan trọng để qua đó đánh giá việc ban hành chính sách, pháp luật, quyết định quản lý có phù hợp không, có thiếu sót, hạn chế không; nếu có hạn chế, bất cập thì kịp thời phát hiện và kiến nghị hoàn thiện; hoặc xem xét, kiến nghị xử lý trách nhiệm, xử lý các vi phạm pháp luật trong quá trình triển khai thực hiện….
(3) Thứ ba, góp phần phòng, chống tham nhũng, tiêu cực. Các hiện tượng vi phạm pháp luật nói chung và tham nhũng, tiêu cực cơ bản đều bắt nguồn từ các kẽ hở của cơ chế, chính sách, pháp luật, từ việc thiếu kiểm tra, thanh tra, giám sát… Do đó, thông qua hoạt động thanh tra, việc phát hiện và khắc phục những bất cập của cơ chế, chính sách chính là việc “bịt” lỗ hổng, phòng ngừa, ngăn chặn và xử lý các hiện tượng vi phạm pháp luật. Hoàn thiện cơ chế, chính sách, pháp luật chính là chìa khóa quan trọng nhằm phòng, chống các hiện tượng tham nhũng, tiêu cực, các hành vi vi phạm pháp luật.
(4) Thứ tư, góp phần tháo gỡ các điểm nghẽn về cơ chế, chính sách. Việc phát hiện những bất cập của cơ chế, chính sách, pháp luật thông thường thông qua việc tổng kết và ghi nhận những bất cập trong quá trình thực hiện. Việc phát hiện bất cập qua công tác thanh tra là một phương thức đặc biệt, giúp sớm phát hiện những bất cập và ngăn ngừa được những tác động xấu đến nền kinh tế - xã hội của đất nước. Cũng thông qua kiến nghị của cơ quan thanh tra, việc xem xét hoàn thiện cơ chế, chính sách được thực hiện kịp thời hơn. Đây chính là một trong những ý nghĩa, vai trò quan trong của công tác thanh tra.
Thực tiễn hoạt động thanh tra trong những năm qua cho thấy, các cuộc thanh tra phát hiện bất cập trong cơ chế quản lý, chính sách, pháp luật và kiến nghị hoàn thiện không nhiều, kết quả chủ yếu tập trung vào việc phát hiện các sai phạm và kết luận, kiến nghị về việc xử lý các sai phạm của các cơ quan, tổ chức, cá nhân. Do đó đã làm giảm đi tính mục đích và vai trò của hoạt động thanh tra. Một số các kết luận thanh tra có chỉ ra những bất cập của cơ chế, chính sách, pháp luật nhưng việc hoàn thiện, khắc phục còn hạn chế. Điều này xuất phát từ nhiều nguyên nhân, có thể khái quát đánh giá tập trung ở một số nguyên nhân chủ quan và khách quan, gồm:
(1) Sự thiếu vắng của các quy định pháp luật hướng dẫn cụ thể về việc triển khai các cuộc thanh tra, trong đó nhấn mạnh sự cần thiết đạt được đầy đủ các mục đích của hoạt động thanh tra, mà trước hết là việc phát hiện những bất cập trong cơ chế, chính sách, pháp luật. Vì vậy cần có quy định hướng dẫn các thành viên đoàn thanh tra tiếp cận, phân tích, đánh giá các quy định và có cơ chế kiểm soát, thúc đẩy việc hướng tới đạt được mục đích này, coi như đây là nhiệm vụ trọng yếu của người tiến hành thanh tra.
(2) Việc nhận thức không đúng, không đầy đủ về mục đích của hoạt động thanh tra và triển khai trong quá trình tiến hành thanh tra của trưởng đoàn và các thành viên đoàn thanh tra; vấn đề năng lực trong phát hiện, tổng hợp các bất cập và kiến nghị hoàn thiện cơ chế, chính sách... của các thanh tra viên; việc tiếp cận thanh tra chỉ tập trung phát hiện, tìm kiếm các sai phạm của đối tượng thanh tra mà không khái quát thành các hạn chế, bất cập của các chính sách, pháp luật, quyết định quản lý...
(3) Các kiến thức, kỹ năng về pháp luật, bao gồm việc đánh giá chính sách và kiến nghị hoàn thiện cơ chế, chính sách trong mỗi đoàn thanh tra còn hạn chế. Nên có những đánh giá, kiến nghị hoàn thiện cơ chế, chính sách không phù hợp, dẫn đến không có tính khả thi.
(4) Chưa có có chế rõ ràng về việc tiếp nhận các kiến nghị hoàn thiện cơ chế, chính sách của các cơ quan thanh tra; trách nhiệm của các cơ quan trong nghiên cứu, hoàn thiện chính sách cũng như cơ chế phối hợp, phản hồi với các cơ quan thanh tra chuyển kiến nghị... Bên cạnh đó là trách nhiệm của người ra quyết định thanh tra, trưởng đoàn thanh tra, thành viên đoàn thanh tra; của thủ trưởng các cơ quan quản lý Nhà nước cùng cấp; của các cơ quan, tổ chức có liên quan trong việc phát hiện, kiến nghị và hoàn thiện những bấp cập trong cơ chế quản lý, chính sách, pháp luật được phát hiện quan công tác thanh tra. Đây là những nguyên nhân cơ bản dẫn đến việc phát hiện và kiến nghị, thực hiện khắc phục những bất cập trong cơ chế quản lý, chính sách, pháp luật qua hoạt động thanh tra những năm qua chưa cao.
Phát biểu trong phiên khai mạc kỳ họp thứ 8 của Quốc hội vào ngày 21/10/2024, Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh: “Trong ba điểm nghẽn lớn nhất hiện nay là thể chế, hạ tầng và nhân lực thì thể chế là điểm nghẽn của điểm nghẽn”. Ngày 30/4/2025, Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết số 66-NQ/TW về đổi mới công tác xây dựng và thi hành pháp luật đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới.
Thanh tra Chính phủ đã có nhiều bứt phá từ đổi mới công tác xây dựng pháp luật. Ảnh: Bảo Anh
Luật Thanh tra năm 2025 được ban hành tiếp tục thể chế hoá mục đích quan trọng của hoạt động thanh tra nhằm phát hiện hạn chế, bất cập trong cơ chế quản lý, chính sách, pháp luật để kiến nghị với cơ quan Nhà nước có thẩm quyền giải pháp, biện pháp khắc phục. Trên cơ sở đó quy định cụ thể về quyền, nghĩa vụ của Thủ trưởng cơ quan thanh tra, người ra quyết định thanh tra, trưởng đoàn thanh tra, thành viên đoàn thanh tra; quy định cụ thể, chặt chẽ về trình tự, thủ tục tiến hành cuộc thanh tra và kiểm soát hoạt động của đoàn thanh tra như việc xây dựng kế hoạch tiến hành thanh tra, báo cáo kết quả thanh tra, giám sát hoạt động của đoàn thanh tra...
Để góp phần thực hiện hiệu quả vai trò, mục đích của hoạt động thanh tra, góp phần phát hiện các điểm nghẽn về thể chế, chính sách và kiến nghị cơ quan có thẩm quyền tháo gỡ; trên cơ sở Luật Thanh tra năm 2025, Nghị định số 216/2025/NĐ-CP, trong thời gian tới, cần nghiên cứu, thực hiện đồng bộ một số các giải pháp.
Trước hết, cần có các quy định hướng dẫn hoặc quy trình đặc thù để các thanh tra viên phát hiện ra các bất cập của cơ chế, chính sách; quy định cụ thể và chỉ đạo trong xây dựng kế hoạch tiến hành thanh tra phải có nội dung về phát hiện những bất cập và kiến nghị hoàn thiện chính sách, pháp luật
Bên cạnh đó, quy định thành lập đoàn thanh tra có thành viên am hiểu pháp luật để phát hiện những bất cập trong cơ chế, chính sách, thực hiện xem xét, áp dụng pháp luật chính xác, chặt chẽ hơn. Có cơ chế tiếp nhận và xử lý các kiến nghị hoàn thiện cơ chế, chính sách, trong đó xác định trách nhiệm cụ thể của cơ quan thanh tra và cơ quan tiếp nhận kiến nghị. Đối với những cuộc thanh tra nhằm tổng kết chính sách thì cần có quy trình đặc thù để phát hiện và kiến nghị hoàn thiện cơ chế, chính sách, pháp luật.
