Hợp tác Nga - châu Phi: Dấu ấn của trật tự đa cực đang định hình

Hợp tác Nga - châu Phi giữa các động lực cạnh tranh toàn cầu

Diễn ra ngày 19-20/12/2025 tại Cairo (Ai Cập), Hội nghị cấp Bộ trưởng lần thứ hai của Diễn đàn Đối tác Nga - châu Phi không chỉ mang ý nghĩa rà soát hợp tác song phương, mà còn được xem là bước chuẩn bị then chốt cho Hội nghị thượng đỉnh Nga - châu Phi năm 2026.

Hội nghị diễn ra trong bối cảnh quốc tế đặc biệt phức tạp. Trật tự thế giới hậu Chiến tranh Lạnh đang chịu những thách thức ngày càng rõ rệt. Các trung tâm quyền lực mới nổi, đặc biệt tại châu Á và Trung Đông, ngày càng gia tăng vai trò trong các vấn đề toàn cầu. Trong bức tranh đó, châu Phi cũng không còn bị nhìn nhận như “ngoại vi” của hệ thống quốc tế, mà đang trở thành một trong những không gian cạnh tranh ảnh hưởng gay gắt nhất giữa các cường quốc.

Về phía Nga, hơn hai thập niên qua chứng kiến quá trình quay trở lại châu Phi một cách có hệ thống. Việc xóa khoảng 23 tỷ USD nợ cho các nước châu Phi, triển khai các chương trình “nợ đổi lấy phát triển”, hỗ trợ an ninh lương thực và viện trợ nhân đạo thông qua WFP và các kênh song phương đã tạo ra nền tảng chính trị - xã hội quan trọng cho quan hệ song phương. Giai đoạn 2021-2024, Nga viện trợ khoảng 200.000 tấn ngũ cốc cho 6 quốc gia châu Phi, đáp ứng gần 20% nhu cầu của các nước này trong bối cảnh khủng hoảng lương thực toàn cầu gia tăng.

Song song với đó, hợp tác kinh tế Nga - châu Phi ghi nhận những bước tiến tương đối ổn định. Kim ngạch thương mại song phương trong vòng 5 năm qua tăng hơn 60%, từ 16,8 tỷ USD lên gần 27,7 tỷ USD, trong đó Bắc Phi chiếm khoảng 70%. Nga không chỉ mở rộng xuất khẩu nông sản, phân bón và kim loại, mà còn từng bước thúc đẩy hợp tác công nghiệp, đầu tư và đào tạo nguồn nhân lực. Số sinh viên châu Phi tại Nga tăng gần gấp đôi, phản ánh nỗ lực xây dựng nền tảng hợp tác xã hội - nhân văn dài hạn.

Một động lực quan trọng khác là sức ép trừng phạt Nga chưa từng có từ Mỹ và Liên minh châu Âu kể từ năm 2022. Các biện pháp hạn chế tài chính, thương mại và công nghệ không chỉ gây sức ép lên nền kinh tế Nga, mà còn buộc Moscow phải đẩy nhanh chiến lược đa dạng hóa quan hệ đối ngoại, hướng mạnh sang các khu vực đang phát triển. Trong bối cảnh EU cân nhắc cơ chế đóng băng vĩnh viễn khoảng 210 tỷ euro tài sản của Nga, châu Phi càng được Nga coi là không gian hợp tác giúp mở rộng thị trường, giảm thiểu rủi ro và thử nghiệm các cơ chế giao dịch thay thế.

Tuy nhiên, Nga không phải là tác nhân duy nhất gia tăng hiện diện tại châu Phi. Trung Quốc tiếp tục duy trì lợi thế vượt trội về đầu tư hạ tầng, tín dụng và công nghệ; Mỹ và EU điều chỉnh chiến lược theo hướng cạnh tranh toàn diện hơn; Nhật Bản mở rộng ảnh hưởng thông qua các sáng kiến nhấn mạnh “an ninh con người” và phát triển bền vững. Chính trong ma trận cạnh tranh đa tầng nấc này, quan hệ Nga - châu Phi được định hình vừa như một lựa chọn bổ sung của các nước châu Phi, vừa là một cấu phần trong chiến lược dài hạn của Nga trong một thế giới đa cực.

Gia tăng vai trò của Nam Bán cầu

Tại hội nghị giữa Nga và châu Phi tới đây, hợp tác kinh tế - thương mại và đầu tư được dự báo là ưu tiên trung tâm. Hai bên tập trung thúc đẩy mở rộng thương mại trong các lĩnh vực có tính bổ sung cao như nông sản, phân bón, kim loại chiến lược và công nghiệp chế biến.

Việc thảo luận các cơ chế thanh toán mới, sử dụng đồng nội tệ hoặc các hệ thống thay thế SWIFT, không chỉ mang ý nghĩa kinh tế, mà còn phản ánh xu hướng đa dạng hóa các công cụ tài chính toàn cầu, góp phần mở rộng dư địa tự chủ cho các nền kinh tế Nam Bán cầu. Năng lượng, khai khoáng và hạ tầng chiến lược tiếp tục được coi là trụ cột hợp tác dài hạn giữa Nga và các nước châu Phi. Sự kết hợp này không chỉ mang lại lợi ích song phương, mà còn gắn với các chuỗi cung ứng toàn cầu, qua đó nâng cao vị thế của các quốc gia châu Phi trong nền kinh tế thế giới.

Về an ninh, Nga và các nước châu Phi dự kiến tiếp tục trao đổi về hợp tác chống khủng bố, ổn định khu vực và bảo đảm an ninh hàng hải, đặc biệt tại Sahel, Đông Phi và Biển Đỏ. Cách tiếp cận dựa trên nhu cầu cụ thể và tôn trọng chủ quyền giúp Nga được một số đối tác châu Phi coi là kênh bổ sung, góp phần đa dạng hóa lựa chọn an ninh trong bối cảnh môi trường khu vực nhiều biến động.

Quan trọng hơn, sự phối hợp Nga - châu Phi tại các diễn đàn đa phương như Liên hợp quốc, G20 hay BRICS phản ánh xu thế gia tăng vai trò của Nam Bán cầu trong quản trị toàn cầu. Quan hệ này không nhằm hình thành một khối đối đầu mới, mà góp phần mở rộng không gian lựa chọn, giảm áp lực “chọn phe” và củng cố tính đa phương của hệ thống quốc tế.