Bước đi tự chủ chiến lược của châu Âu

Đất hiếm giữ vai trò chiến lược trong các ngành công nghiệp mũi nhọn và là nền tảng của nhiều công nghệ hiện đại như động cơ xe điện, turbine gió, điện thoại thông minh, vũ khí chính xác, thiết bị y tế hay hệ thống cảm biến phục vụ trí tuệ nhân tạo. Thực tế, Trung Quốc hiện vẫn thống trị chuỗi cung ứng đất hiếm với gần 60% sản lượng khai thác và hơn 90% sản lượng nam châm đất hiếm toàn cầu.

Một nhà máy khai thác đất hiếm thuộc sở hữu của Neo Performance Materials tại Sillamae, Estonia. Ảnh: Reuters

Châu Âu, với ngành công nghiệp xe điện và năng lượng xanh phát triển mạnh, lại phụ thuộc gần như hoàn toàn vào nguồn cung từ Trung Quốc. Sự phụ thuộc này bộc lộ rủi ro lớn khi Bắc Kinh siết chặt xuất khẩu đất hiếm trong giai đoạn 2024-2025, tác động trực tiếp đến các ngành công nghiệp chiến lược của EU. Dự báo Kinh tế mùa thu 2025 của Ủy ban châu Âu (EC) thừa nhận các quy định kiểm soát xuất khẩu do Bộ Thương mại Trung Quốc (MOFCOM) ban hành đã gây gián đoạn chuỗi cung ứng, đặc biệt ở lĩnh vực ô tô và năng lượng tái tạo. Doanh nghiệp châu Âu cũng đối mặt với yêu cầu cung cấp dữ liệu chi tiết về mục đích sử dụng và khách hàng, gây khó khăn trong bảo mật thông tin nội bộ.

Trong bối cảnh đó, nhà máy nam châm đất hiếm tại thành phố Narva (Estonia), do Neo Performance Materials (Canada) đầu tư và vận hành từ tháng 9-2025, được xem là lựa chọn mang tính tất yếu nhằm bảo đảm an ninh tài nguyên và sức mạnh công nghiệp của châu Âu. Theo Giám đốc điều hành Rahim Suleman, nhà máy đặt mục tiêu sản xuất 2.000 tấn trong năm đầu, tăng lên 5.000 tấn những năm tiếp theo để đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng.

Dự án Narva cho thấy EU đã xác định rõ “tự chủ tài nguyên” là yêu cầu cốt lõi đối với an ninh công nghiệp và chiến lược phát triển dài hạn. Từ đây, các quốc gia thành viên được kỳ vọng thúc đẩy đầu tư vào khai thác, tinh luyện và tái chế đất hiếm. Chuỗi cung ứng châu Âu sẽ định hình theo hướng rút ngắn, xanh hơn, an toàn hơn và chủ động hơn, dù chi phí không hề nhỏ.

Với các ngành then chốt như quốc phòng, năng lượng hay công nghệ, việc phụ thuộc quá lớn vào một nguồn cung duy nhất là nguy cơ không thể xem nhẹ. Nhà máy Narva dù chỉ đáp ứng khoảng 10% nhu cầu của châu Âu, nhưng mang ý nghĩa mở ra hướng đi mới, giúp khu vực này dần xây dựng năng lực nội khối trong chuỗi giá trị đất hiếm.

Đằng sau bước đi đó là những tính toán chiến lược sâu hơn về an ninh tài nguyên và cân bằng địa-chính trị khi cạnh tranh giữa các cường quốc ngày càng gay gắt. Theo Thứ trưởng Năng lượng và Khoáng sản Estonia Jaanus Uiga, dự án ra đời “đúng thời điểm”, khi cạnh tranh Mỹ-Trung về khoáng sản chiến lược buộc EU phải điều chỉnh chính sách. Estonia sở hữu nền tảng hạ tầng tách chiết đất hiếm từ thời Liên Xô, được đánh giá phù hợp để triển khai dự án này. Chuyên gia Caroline Messecar (Fastmarkets) nhận định: “Nhà máy tại Narva chỉ là bước khởi đầu nhưng là bước đi không thể thiếu nếu châu Âu muốn hướng tới tự chủ chuỗi cung ứng”.

Trong thông báo tháng 10-2025, Chủ tịch EC Ursula von der Leyen khẳng định EU đang chuẩn bị triển khai chiến lược “RESourceEU”, được thiết kế với vai trò tương tự sáng kiến “REPowerEU” từng giúp giảm mạnh sự phụ thuộc vào khí đốt Nga. Theo đó, đất hiếm và khoáng sản chiến lược sẽ được nhìn nhận như nguồn lực an ninh, thay vì chỉ là mặt hàng thương mại.

Dẫu vậy, dự án Narva cũng bộc lộ nhiều thách thức như chi phí sản xuất cao, yêu cầu môi trường nghiêm ngặt, sự thiếu đồng bộ của chuỗi cung ứng và nguồn vốn đầu tư hạn chế. Khoảng cách với Trung Quốc-quốc gia có lợi thế vượt trội về quy mô và kinh nghiệm-chưa thể thu hẹp trong ngắn hạn. Bên cạnh đó, vị trí nhà máy chỉ cách Nga vài ki-lô-mét, gây ra một số lo ngại về an ninh và nguy cơ tác động bởi cạnh tranh chiến lược giữa hai bên. Tuy nhiên, Estonia được đánh giá có môi trường pháp lý ổn định, lực lượng lao động chất lượng và đặc biệt là sự hỗ trợ mạnh mẽ từ EU, qua đó tạo niềm tin vào tính bền vững của dự án.

Dự án Narva không phải “lời giải hoàn chỉnh” cho bài toán tự chủ đất hiếm của châu Âu. Nhưng đây chính là bước đi có ý nghĩa chiến lược, khẳng định quyết tâm tăng cường khả năng tự chủ, giảm dần phụ thuộc vào nguồn cung bên ngoài, góp phần bảo đảm an ninh công nghiệp và nâng cao năng lực cạnh tranh của EU trong thập kỷ tới.